Vites Kutusu (Şanzıman) Nedir? Vites Kutusu Çeşitleri Nelerdir?

Vites kutusu (şanzıman); hız ve tork değiştirici bir dişli kutusudur. Motorda üretilen güç iki temel parametre içerir; bunlar devir sayısı (hız) ve torktur (döndürme kuvveti). Vites kutuları farklı dişli oranları oluşturarak, sürüş şartlarına çıkış torkunu azaltır veya çoğaltır, bunu yaparken aynı oranda hızı çoğaltır veya azaltır. Kısaca; motor torkunu ve hızını değiştirerek diferansiyel kutusuna aktaran dişli kutusuna vites kutusu denir. Vites kutularına; şanzıman veya transmisyon da denmektedir. 

Vites Kutusunun Görevleri Nelerdir?

1. Motorda üretilen tork miktarını değiştirmek. Tork miktarını arttırarak bir yokuşu çıkmayı veya ağrır yük taşımayı kolaylaştırmak, aracın kalkış yapabilmesini sağlamak.

2. Motorda üretilen devir hızın miktarını değiştirmek. Hız miktarını arttırarak, düşük motor devirlerinde de aracın yüksek hızlara çıkabilmesini sağlamak. Hız miktarını azaltarak düşük hızlarda sürüşü (şehir içi, dur-kalk sürüşü).

3. Boş vites imkanı. Motor ve aktarma organları arasındaki ilişkiyi debriyaj pedalına basmadan keser. Motorun yüke binmeden (boşta) çalışmasına imkan verir.

4. Geri vites. Aktarılan dönüş hareketinin yönünü değiştirerek, aracın geriye hareket etmesini sağlar. 

Şanzıman Olmasaydı, Duran Bir Aracı Harekete Geçirmek Mümkün Olmazdı

Vites kutusu olmasaydı, kalkışta araç 4. Vitesteki gibi kalkardır (dişli oranı 1:1), bu durumda araç stop ederdi, bir dizel otomobil stop etmeden düz yolda kalkış yapabilse bile, araç çok hızlı hareket ederdi ve hızı azaltarak kullanmak mümkün olmazdı. Bunun 20 tonluk bir kamyondaki durumu veya dik bir yokuştaki kalkış durumu göz önüne alınırsa, durum daha iyi anlaşılır. Vites kutusu araç 1. Vitesteyken motor torkunu 3-4 kat arttırır, yani motorun maksimum torku 200 Nm ise, 1. Viteste bu 600Nm’ye yükselir. Diferansiyel de torku 3 kat arttırır ve diferansiyel çıkış torku 1800Nm’ye çıkar. Bu tork 900Nm olarak iki tekere dağıtılır. Araçtan alınabilecek maksimum tork (çekiş kuvveti) miktarını vites kutusu 1. Vites kademesi belirler. 

Aracın maksimum hızını da vites kutusu dişli oranları belirler. Bir aracın son hızı, o aracın vites kutusunun son kademesinin (5. Vites-6.vites) dişli oranına göre değişir. Buna diferansiyeldeki son dişli oranı da eklenerek, bir aracın çıkabileceği son hız belirlenmiş olur.

Vites Kutusu - Şanzuman Çeşitleri Nelerdir?

Vites kutularına çeşitlere ayırırken bir çok açıdan değerlendirmek gerekir, bu sebeple; tarihsel gelişimine göre, yapılarına göre, çalışma prensiplerine göre, kumanda şekillerine göre vites kutularını çeşitlendirmek mümkündür.

Vites kutularında aracın çekiş sistemine göre iki temel gövde tasarımı vardır.

Klasik Vites Kutusu: Arkadan çekişli araçlarda, motor ve aktarma organlarının önden arkaya doğru boylamasına ard arda geldiği (dikey yerleşim) araçlarda kullanılır.

Transaks Önden Çekişli Şanzıman

Önden çekişli araçlarda, kaputun altında motorun enlemesine konumlandırıldığı (enine yerleşim) araçlarda kullanılır. Vites kutusu, diferansiyelle birlikte tek bir kutu içerisindedir. Enine yerleştirilmiş motorun arkasına monte edilmiştir, aks milleri direkt bu transmisyon kutusuna bağlanır. Şaft mili yoktur.

           Vites Kutusu Çeşitleri

A) Manuel Vites Kutuları

B) Yarı Otomatik Vites Kutuları (Çift Kavramalı)

C) Tam Otomatik Vites Kutuları

Manuel Vites Kutuları

Klasik arkadan çekişli veya önden çekişli (transaks) tiptedirler. 

En çok kullanılan önden çekişli tip olan transaks şanzıman tipidir. Yıllar içerisindeki teknik gelişimine ve senkromeç tipine göre çeşitlendirilirse, manuel şanzıman çeşitleri:

1. Kayıcı dişli tip vites kutuları (eski tip, günümüzde kullanılmaz)

2. Kayıcı manşonlu (daimi iştirakli tip) vites kutuları (eski tip , günümüzde kullanılmaz)

3. Senkromençli vites kutuları (eski tip, bir önceki versiyon)

4. Kilitli senkromençli tip vites kutuları (günümüzde kullanılan son versiyon)