Vites kutusu "Şanzıman" hız ve tork değiştirici bir dişli kutusudur. 

Motorda üretilen güç iki temel parametre içerir; bunlar devir sayısı (hız) ve torktur (döndürme kuvveti). Vites kutuları farklı dişli oranları oluşturarak, sürüş şartlarına çıkış torkunu azaltır veya çoğaltır, bunu yaparken aynı oranda hızı çoğaltır veya azaltır. Kısaca; motor torkunu ve hızını değiştirerek diferansiyel kutusuna aktaran dişli kutusuna vites kutusu denir.

Vites kutularına şanzıman veya transmisyon da denmektedir.

Vites Kutusunun Görevleri Nelerdir?

1. Motorda üretilen tork miktarını değiştirmek. Tork miktarını arttırarak bir yokuşu çıkmayı veya ağrır yük taşımayı kolaylaştırmak, aracın kalkış yapabilmesini sağlamak.

2. Motorda üretilen devir hızın miktarını değiştirmek. Hız miktarını arttırarak, düşük motor devirlerinde de aracın yüksek hızlara çıkabilmesini sağlamak. Hız miktarını azaltarak düşük hızlarda sürüşü (şehir içi, dur-kalk sürüşü).

3. Boş vites imkanı. Motor ve aktarma organları arasındaki ilişkiyi debriyaj pedalına basmadan keser. Motorun yüke binmeden (boşta) çalışmasına imkan verir.

4. Geri vites. Aktarılan dönüş hareketinin yönünü değiştirerek, aracın geriye hareket etmesini sağlar.

Şanzıman günümüzde gemi, tren, fabrika ve otomobil sektöründe yaygın olarak kullanılan bir sistemdir. Genelde şanzımanın amacı dişli boyutları sayesinde torku arttırmak veya alınan hızı değiştirmektir. Yani bir dişliyi büyüttüğünüzde gücü arttırırsınız ancak hız’dan kaybedersiniz. Eğer hız arttırıyor iseniz güçten kaybedersiniz. Bunun en örneği ise bisikletlerde bulunan vites sistemi diyebiliriz.

Genel olarak 2 tip şanzıman tipi vardır.

1. Otomatik Şanzıman
2. Manuel Şanzıman

Otomobillerde şanzıman motordan aldığı gücü tekerleklere aktarır. Bunun kontrolünü manuel şanzımanlarda sürücü kontrol eder. Otomatik Şanzımanlarda ise elektronik olanlarda beyin elektronik olmayan sistemlerde ise yağ basınç valfleri kontrol eder.

Şanzımanlar da çok fazla sürtünme vardır. Bundan dolayı yağ bakımları düzenli olarak yapılmalıdır. Otomatik şanzımanların ve manuel şanzımanların yağları çok farklıdır. Genelde yağ değiştirme süreleri motor yağlarına kıyaslandığında 10 kat daha uzun süredir. Fazla ısıya maruz kalmadıkları için genelde sık sık değiştirmeniz gerekmez. Ayrıca manuel şanzımanların yağ filtresi bulunmaz ancak otomatik şanzımanların yağ filtreleri bulunur. Genelde otomobillerde km dişlisi üzerinden yağ seviyeleri ölçülebilir.

Şanzımandan alınan güçler ise diferansiyele aktarılarak ardından aks aracılığı ile tekere iletilir. Böylece motordan alınan güç tekerlere ulaşmış olur.

Peki Şanzıman Olmasaydı Ne Olurdu?

Öncelikle belirtmek gerekir ise, şanzıman olmasaydı, duran bir aracı harekete geçirmek mümkün olmazdı.

Pek ya Vites Kutusu Olmasaydı Diyecek olursanız, 😉  Örnek vermek gerekirse kalkışta araç 4. Vitesteki gibi kalkardı "dişli oranı 1:1"bu durumda araç stop ederdi, bir dizel otomobil stop etmeden düz yolda kalkış yapabilse bile, araç çok hızlı hareket ederdi ve hızı azaltarak kullanmak mümkün olmazdı.

Bunun 20 tonluk bir kamyondaki durumu veya dik bir yokuştaki kalkış durumu göz önüne alınırsa, durum daha iyi anlaşılır.

Vites kutusu araç 1. Vitesteyken motor torkunu 3-4 kat arttırır, yani motorun maksimum torku 200 Nm ise, 1. Viteste bu 600Nm’ye yükselir. Diferansiyel de torku 3 kat arttırır ve diferansiyel çıkış torku 1800Nm’ye çıkar.

Bu tork 900Nm olarak iki tekere dağıtılır. Araçtan alınabilecek maksimum tork (çekiş kuvveti) miktarını vites kutusu 1. Vites kademesi belirler.
Aracın maksimum hızını da vites kutusu dişli oranları belirler.

Bir aracın son hızı, o aracın vites kutusunun son kademesinin "5. Veya 6.Vites" dişli oranına göre değişir.
Buna diferansiyeldeki son dişli oranı da eklenerek, bir aracın çıkabileceği son hız belirlenmiş olur.