TÜRKÇE VE MOĞOLCA ORTAK BAZI ADLAR VE SÖZCÜKLER

Osmanlı'da, Türkçe'de, Anadolu'da ve Bingöl'de Görülen Moğol Etki ve İzleri

Su..............................Us

Ot...............................Od

Bal.............................Bal

Arı..............................Arig

Süt.............................Sün

Elma..........................Alim

İncir............................İnjir

İnci............................Jinci

Üzüm.........................Usem

Çiçek.........................Çeçek

Nar.............................Anar

Erik.............................Erüg

Kayısı.........................Küilesun

Sarı.............................Shar

Kara............................Khar

Gök.............................Khök

Alaca..........................Alak

Ayran..........................Ayrag

Yoğurt........................Coquq

Sürü............................Sürüg

Çoban.........................Sürügçi

Boğa...........................Buga

Teke............................Teke

Koç..............................Kuçe

Koyun.........................Gogin

İnek.............................Ünee

Deve...........................Teme

Öküz...........................Ökher

Buzağı........................Biragu

Aygır...........................Ajirga

Aslan..........................Arslan

Sansar........................Susar

Tavuk .........................Tagavut

Tosbağa.....................Tosbuga

Güvercin.....................Kegürcigen

Saksağan...................Şagacagay

Karga...........................Karuga

Yüce............................Yeke

Yüksek........................Ügsügü

Yumruk.......................Yudruk

Yıl……………………………….Cıl

Yol...............................Col

Yolcu...........................Coçi

Çağ..............................Cag

Çöl……………………………..Çöl

Toz...............................Toos

Tuz...............................Duvus

Kum.............................Kumaq

Dağ..............................Tag

Bağ..............................Bag

Tarla............................Talbar

Toprak.........................Tobarag

Tomruk........................Tomura

Tırmık..........................Tarmugur

Tekerlek......................Tögürig

Değirmen....................Tegerme

Buğday.........................Buudai

Saman..........................Saban

Arpa..............................Arva

Sarımsak......................Sarmis

Soğan...........................Songin

Arık...............................Arug

Bayır..............................Baguri

Katı................................Khatu

Kuru..............................Khurai

Kurut.............................Kuurud

Kuduz...........................Kutuq

Kaburga.......................Taburga

Karanlık........................Kharankhui

Kargaşa........................Karguça

Karman çorman..........Harman çirman

Boğmak........................Bogu

Bütün............................Büten

Bulanık.........................Bulangir

Bayram.........................Bayar

Büyücü.........................Bögeçi

Tümen..........................Tumen

Boz................................Börte

Er....................................Ere

Döl.................................Töl

Genç..............................Kence

Türemek........................Törük

Ant.................................Andagay

Çizik...............................Cirüg

Çeri................................Çereg

Subay.............................Subay

Kurşun...........................Gurquljin

Noyan............................Noyan

Nöker.............................Nöger

Nokoy.............................Nokoi

Tuğ.................................Tuğ

Ece..................................Ece

Elçi..................................Elchin

Erken...............................Erten

Ercilasun........................Ercilasun

Bıyık................................Budigi

Beden.............................Beyen

Yıldız.........Ultuz

Bohça........Bagça

Erk………...Erka

Kir..............Hokir

İkiz………..İkere

Yaka……...Caga

Cep............Cebe

Açık..........Açug

Adım........Adam

Narin.......Narin

Ürkek......Ürqeh

Yürek..…Cirüge

Yarlık......Carlıq

Böğür......Jigüür

Öğle.........Üüde

Kan..........Kanu

Kalkan….Kalka

Belge........Belge

Balta.........Balta

Şölen….....Şilün

İnanç........Ünençi

Gökyüzü..Kök Yoli

Bahadır…Bagaatır

Sadak……Sağadak

Sağır……..Sagara

Serin.........Serüün

Sakal……..Sahal

Karakol....Karagul

Tümen.....Tumen

Tasma......Tasama

Güç...........Khüch

Ordu.........Orda

Çerçi.........Carci

Çomak......Çokumaq

Gömlek....Gümliq

Çolpan......Tsolban

Çağan........Chaggan

Celayir.......Jalair

Oymak…...Amag

Otağ...........Utaga

Oba…….....Obuğ

Cebe..........Cebe

Yurt...........Yurd

Ulus...........Uls

Ülke...........Ülige

Yasa...........Yassa

Yasak.........Yasaq

Yargı..........Yargu

Yargıç.........Yarguci

Altın...........Altan

Altay...........Altai

Deniz..........Tengis

Dalga..........Dabalga

Erdem.........Erdem

Ceren...........Ceren

Bayan...........Bayan

Hatun...........Khatun

Sayın.............Sayin

Yeğen…….....Cige

Ağa……….….Aka

Ana................Eke

Amca.............Amaga

Bacı................Bacuka

Baldız.............Balçir

Bacanak.........Baca

Bürümcük.....Bürüncek

Sakağı………...Sakagu

Sarışın………...Sıragçın

Seyrek.............Seyreq

Sırık.................Sirug

Pısırık..............Besereg

Soru.................Surag

Sürmek...........Sürçi

Kuyu…………..Kudug

Solak…………..Solugay

Dağarcık.........Tagarçuq

Damga………...Tamaga

Damar..............Tamır

Demir...............Temir

Bilgi...................Bilig

Bitik...................Bitig

Barak.................Barak

Büyük................Bedük

Küçük................Çüçig

Bayat.................Bayaud

Bayındır...........Bayandur

Kepenek...........Kebenek

Tulum................Tulum

Kalkan...............Kalgan

Tolga..................Duulga

Tayga.................Taiga

Tuğrul...............Touril

Tarkan..............Darkhan

Kağan................Kagaan

Kurultay............Krultai

Teñgri................Tenger

Tanrıdağı..........Tengritahkt

Timuçin.............Temujhi

Cengiz................Chingis

Hülagü...............Uulagui

Kubilay...............Khublaai

Subutay..............Subedai

Tolunay..............Tulanai

Ogeday...............Oggedai

Çağatay...............Jaggatai

Cerkutay.............Jargutai

Bengütay...........Möngeudai

Urankay.............Uurankai

Olcay...................Uulcay

Bori Tigin...........Börjigid

Börteçine............Börtechino

Ergenekon.........Eregene'khun

Osman Bey ve Orhan Bey 1335'te İlhanlı Devleti parçalanıncaya kadar Vasal bir Beylik olarak Moğol Hanı'na uzun yıllar vergi ödediler.

- Bağlı oldukları Anadolu Selçuklu Devletinin ağır bir hezimetle fiilen son bulmasından sonra İL ve Hanlık merkezi Tebriz olan Moğol İlhanlı Devletine bağlanan Osmanlı Beyliğinin bu tarihten itibaren hukuki, askeri ve siyasi olarak tam bağımsızlığa kavuşup hür bir devlet haline gelebilmesi için geçen süre 44 yıl olmuştur.

- Bu yıllar içerisinde Bizans topraklarına yapılan Türkmen akınlarına engel ve yasak getirmeyen Moğollar, başta Osmanlılar olmak üzere etkisini giderek arttıran Türkmen boylarına karşı Bizans İmparatorluğundan gelen müttefiklik ve ortak saldırı tekliflerini görmezden gelerek Osmanlı Devleti'nin kuruluşunda hayati önem taşımıştır.

- Resmî yazılarda eski Moğol âdeti gereğince 'Sonsuz Tanrı’nın Gücüyle” ibaresi ve İslâmın kabulünden sonra buna besmele eklenmesi geleneği Anadolu'da ilk olarak İlhanlıların büyük Han'ı Gazan Han zamanında başlamıştır, bunun yanında cülüş bahşişi, Defterlık, Mühürdarlık, 10'lu sistem gibi uygulanan birçok adet ve töre ileride Osmanlı'nın da devlet sisteminin temelni oluşturmuştur.

- Moğollarca kutsallık atfedilen bu sebeple yeni doğan çocuklara isim olarak verilmeyen Cengiz

Timuçin, Ogeday, Subutay, Kubilay, Çağatay gibi adlar, 13.yy.dan itibaren Türk ülke ve boylarının tümünde ad / soyad olarak kullanılmaktadır.

- Kurultay, Yargıtay, Danıştay, Sayıştay, Çalıştay, Kamutay gibi bazı resmi kurum ve kuruluşların adları, kelime sonuna Moğolca -tay - day ekinin eklenmesi suretiyle Cumhuriyetin ilk yıllarında türetilerek kullanılma sunulmuştur.

Kolay, tugay, aday, onay, olay, üvey, uzay, dikey, böley, düşey, ortay, eşey, yapay, yatay, kuzey, güney ve yüzey gibi yeni Türkçe sözcüklerde de yine Altay - Moğol dillerinden alınan -ay -ey çekim ekleri kullanılmıştır.

- Türkçedeki 'bayan'; Moğolca zengin anlamına  gelirken 'sayın' sözcüğü de Moğolcada 'iyi-özel' anlamına gelen 'sayin' sözcüğünden alıntıdır.

-Ankara’da yer alan Esenboğa (İsen Buga), Kızılcahamam’a giden ana yolun solundaki Müred, Kazan ve Mamak belde adları Moğollar döneminden kalmadır. Bu yer adları bazı ünlü Moğol beylerinin isimlerinden gelmektedir.

(Müred Han, Gazan Han, Mamak Han) Sincan, Pursaklar, Ahi Mesud (Etimesgut), Emir Jalman (Eryaman) gibi Moğollar ve Eretnalar ile birlikte kent çevresinde faaliyetlere başlayan kişi ve yer adları da Moğollardan kalmadır.

- Denizli'ye adını veren Türkleşmiş Moğol boyu Tengizli-Tunguzlu, Van gölü kıyısında Ahlat’ın 15km. kuzeydoğusunda yeralan Sutaysazlığı, Sutaygediği adlı yerleşim yerleri, Aksaray’a bağlı Bulargı köyü, Bolu Gerede ve Çağa belde adıları, Bingöl adının kökeni olan Minğ Köl, Kırşehir ve Kayseri civarındaki Samagar dağı ve köy adları, Emirdağ Şuhut'ta yeralan Çurkinler ve Mugalga Dağılgan köyleri, Bingöl ve Ahlat civarında yer alan Barımbay, Bodoncar, Toktu adlı yerleşim alanları, Ankara, Niğde ve Kırşehir çevresinde yeralan Çungar, Caca, Bisvut, Baycu, Kireyit, Tuyci, Çapar, Cece, Cebe, Bagatır adlı yerleşim alanları, Muğla Denizli çevresindeki Musalcalı, Muğalcalı, Erdenet, Cungar, Çavdar, Çaparlar, Saruhan, Han Barçın ve Kara Tatarlar adlı yer adları, Doğu Karadeniz'de yeralan Saral, Durut, Tay Boga, Andagay, Bugay, Bucura,Çelme Bulagu, Derençu, Semetey, Nogay, Cirga gibi yer adları da Moğollardan kalma ve de Moğolcadır.

Modern Moğolcada "Züün Gar" yada "Cüün Gar" olarak ifade edilen Çungar Boyu günümüzde de önemli Moğol Boyları arasında yer almaktadır.

- 24 Oğuz Boyundan Bayaud (Bayat), Bayandur (Bayındır), Alayound (Alayunt) ve Kai (Kayı) boy adları Moğolca kökenlidir, boyların idarecileri arasında uzun yıllar Arapça ve Farsça adların kullanılmaması bunun yerine çok eskiden beri süregelen Omurtak, Şunkar, Karakuş, Tuğrul gibi Moğol yırtıcı kuş ad geleneğinin görülmesi bu boyların Türk boyları ile birlikte Batıya göç eden Türkleşmiş Moğol boyları olma ihtimalini de göstermektedir.

- Moğol akınlarının en önemli sonuçlarınından biri hiç şüphesiz Anadolu’nun demografik yapısı üzerindeki etkisi olmuştur. Moğolların önünden kaçanlar ve Moğol Ordusunda yeralan kalabalık Türk ve Moğol kitleleri Anadolu'nun dört bir yanına dağıldılar.

Tarihin seyrini değiştiren Moğol kasırgasının başladığı sıralarda Anadolu’ya Türk ve Moğol boylarının gelişi ilk olarak Curmagon Noyan’ın bölgeye gönderildiği döneme uzanmaktadır.

Celaleddin Harzemşah’ı takip etmekle görevli ünlü komutan Curmagon Noyan, komuta ettiği 40.000 kişilik kuvvetle Doğu Anadolu sınırlarına dayanmıştı. Bu ordu geri dönmeyeceği için aile ve sürüleri ile birlikte gelmiştir. Yük ve ağırlıkları yanlarında olan Moğol birliğinin 200 bin çadır olduğu, dolayısıyla da bir milyonluk kalabalık bir nüfusu içerisinde barındırdığı tahmin ediliyor.

Dört Tümenden müteşekkil olan bu ordunun bir Tümeni Türk ve Müslüman olan Melikşah adlı bir beyin emrindeki Uygur, Karluk, Küçeyge adlı Türk boyları ile Kaşgar bölgesinden katılanlardn oluşurken, diğer üç Tümen ise Moğollardan oluşmaktaydı. Ordu askeri düzenlerinin de bir sonucu olarak sağ ve sol kol olmak üzere ikiye ayrıldılar.

Sağ koldakiler; İlhanlılar’ın Anadolu Valisi Temür Taş Noyan öncülüğünde Konya, Kayseri, Niğde ve Kırşehir bölgelerine getirildiler.

Sol koldakiler; Sivas, Amasya, Tokat, Maraş ve Çorum bölgelerine getirildiler. Kırşehir, Ankara ve Eskişehir bölgelerindeki Moğol oymaklarının da sol kola dahil oldukları sanılmaktadır.

Moğol akınları sırasında Doğu Türklerinden ve Moğollardan oluşan önemli gruplar da sürüleri ile birlikte bağımsız olarak Anadoluya gelmiştir.

Orta Anadolu’ya yerleşen bu gruplara, sonraları 'Tatar', siyasi itibarlarını kaybetmelerinin ardın- dan da 'Kara Tatar' denilmiştir.

15.yy başlarında Kara Tatarların sayı olarak 40. Bin eve ulaştığı sanılıyor ki bu sayı ortalama 200.000 kişiye tekabül eder.

13. yy. ikinci yarısında Moğollar, ordu birlikleri içerisinde yer alan Moğol ve Türk aşiretlerini

Anadolu'nun Doğu bölgelerine yerleştirdiler.

Doğu Anadolu, yaylak-kışlak hayat tarzı süren bu aşiretler için uygun özellikleri barındırıyordu.

 Anadolu'nun tüm bölgelerine en büyük nüfusun gelişi ise Hülagü Han'ın Batı seferleri sırasında meydana gelmiştir. Hülagü Han'ın ordusundaki Moğol boylarının yanısıra Altay Türkistan'ından Anadolu'ya getirdiği Türklerin toplam sayısının Selçuklular döneminde iki büyük göçle Horasan üzerinden Anadolu'ya gelen Türkmenlerin sayısından çok daha fazla olduğu bilinmektedir.

Haçlılarla yaptıkları 3 büyük savaşın ardından Bizans ve çevrelerindeki kuvvetlerle girdikleri mücadeledeler boyunca önemli nüfus kayıpları yaşayan Anadolu Türkleri, Hülagü Han devrinde yapılan bu göç hareketleri sayesinde ilerleyen yıllarda yeniden Anadolu'nun bölgesel gücü ve hakim kültürü haline gelebilmişlerdi.

Hülagü Han Ordusunun ana hattı Uyrat, Sulduz, Celayir, Sünit adlı Moğol boylarından ve Uygur, Tatar, Kıpçak, Kaşgar Türklerinden oluşuyordu.

Moğollar Van Gölü’nün kuzeyindeki Aladağları yaylak olarak kullandılar. Stratejik önemi gereği Ahlat ve Bingöl merkezli bir eyalet şeklini alan bölgede Türk ve Moğol boyları uzun süre iskan edilerek Selçuklular, Gürcüler ve Ermeniler karşı birçok akınlar gerçekleştirdiler.

Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türkmenlerinin de bu Moğol akınları sırasında onların önünden kaçıp geldikleri düşünüldüğü zaman Van Gölü/Bingöl Havzası’nın demografik yapısının nasıl teşekkül ettiği daha iyi anlaşılmaktadır.

- İlhanlı Devleti'nin yıkılmasından sonra bölgede varlıklarını bir süre daha devam ettiren Türk ve Moğol boylarının büyük kısmı Bozkırların yeni - yenilmez hükümdarı Emir Timur'un Ordusuna dâhil olarak Azerbaycan'ın Karabağ bölgesine nakledildiler.

Kalanlar ise Karakoyunlu - Akkoyunlular arası devam eden mücadeleler sırasında İç Ege, Orta Anadolu, Trabzon, Samsun, Erzurum çevresine bir kısmı da İran ve Halep gibi geniş çevrelere göç ettiler ve zamanla İslam'a geçerek süratle Türkleştiler.

Çoğunlukla Bozulus Türkmen taifesine dâhil olan Moğol, Uygur ve Kuman Kıpçak Boylarının adları ve yerleştileri yerler hakkında çok sayıda detaylı araştırmalar yapılmıştır.

- İlhanlılarda hem Gazan Han hem Hülagü Han dönemlerinde Moğolların Anadolu'da en önemli karargah merkezi ve kışlası olan Bingöl ve Ahlat çevresinde sulak ve bol yaylalara sahip olan bölgeye Moğollar; Minğ-Köl adını verdiler. Moğolcadaki Minğ-Köl, bugünkü Türkçeye ve telaffuza Bingöl olarak evrilmiştir.

Tarihsel süreçteki önemi ve adının köken olarak Moğolca olması sebebiyle dikkat çeken Bingöl şehrinin bugün genellikle Zazaca konuşan vatandaşları arasında Türkiye'nin başka hiçbir şehir ve bölge halkında görülmeyen Moğolca kökenli soyadlar kullanılmaktadır. İl genelinde kullanım oranında %70 seviyelerine tekabül eden Bingöl'e özel bu esrarengiz soyadların bir kısmı ilgi duyanlar için şunlardır;

Arslan

Arıtegin

Asutay

Alpagu

Apugan

Akbuga

Anacur

Alantar

Aşgenaz

Altunbay

Altunhan

Arslangiray

Alakuştegin

Atkuvayçin

Bat

Barha

Bugu

Bastu

Batga

Batur

Barac

Batuge

Batkitar

Barulay

Bagabala

Balaman

Bartamay

Barskanmay

Baycuman

Baycunoyan

Bayantemur

Baluken

Berdibek

Balbars

Baybarz

Baysangur

Bucuka

Butagu

Buçge

Budun

Buduncar

Bodonçar

Budulga

Budancamanak

Butanrı

Badakol

Buyunhan

Buyankara

Bayancuk

Buyurhan

Burtaskiray

Burtakuçin

Burçatayin

Baydumankaçin

Bagatarhan

Başteymur

Burulday

Bataray

Batkitar

Basugay

Başbaydar

Bogatekin

Boztimur

Bazencir

Budancir

Boramir

Bürkük

Bukebudrac

Börübars

Börükoçin

Börütekin

Börütecene

Bocakkıtay

Basılganay

Basatuğrul

Taragutay

Torumtay

Celayir

Çamuka

Curgotay

Çurmagon

Ciyhan

Çintay

Çikaray

Çimentay

Çüreban

Çolpan

Çoliga

Çorabatur

Cucuboga

Cacabay

Cabakcur

Çapakçor

Maybasan

Maybasılgan

Yasutay

Dengezik

Kazanhan

Kayirtar

Kutay

Hitay

Kitay

Kaydu

Kıyatçiğ

Kocinkağ

Kutluktemur

Kolasayin

Kovaytan

Karabeyeser

Karabuga

Kaysadu

Kapagan

Gerguy

Gengeru

Gereksaru

Guyildar

Elbuga

Elaltunkar

Elçigiday

Elaltunbay

Elhatusaru

Elaltunterin

Elkatmıs

Argunsah

Argunhan

Aratemur

Temura

Tarkoçin

Taygun

Tugunmus

Oyrat

Kongirad

Kolatu

Geyhatu

Hatısaru

Ulcay

Ulcaytu